آیه 24 سوره حجر

وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِينَ مِنْكُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِينَ «24»

وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِينَ مِنْكُمْ‌: و هرآينه بتحقيق مى‌دانيم ما گذشتگان شما را. وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِينَ‌: و هرآينه بتحقيق مى‌دانيم ما باقيماندگان شما را، يا مى‌دانيم اولين و آخرين شما را. يا مى‌دانيم متقدمين در صف قتال و متأخرين آن را. يا مى‌دانيم مقدمين به خير و طاعت را و مبطئين از آن را.

در اسباب نزول‌ «2» آورده كه: زنى جميله در عقب حضرت پيغمبر صلّى اللّه‌

«1» منهج الصادقين، جلد 5، صفحه 158، از بحر الحقائق نقل نموده است.

«2» منهج الصادقين، جلد 5، صفحه 159، نقل از اسباب نزول نموده است.

جلد 7 - صفحه 98

عليه و آله و سلّم نماز مى‌گذارد در صف زنان، بعضى اهل جماعت، صف جلو مى‌ايستادند تا او را نبينند، و جمعى به صف آخر ايستاده تا در ركوع او نظاره كنند. حق تعالى فرمود: ما مقدم و مؤخر اهل صفوف را مى‌دانيم، و بر ذات احديت ما مخفى نيست، و قصد و نيت هر دو دسته را مى‌دانيم، و از اينجاست كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود «1»: خير صفوف الرّجال اوّلها و شرّها آخرها و خير صفوف النّساء آخرها و شرّها اوّلها يعنى: بهترين صف مردان در جماعت صف اول، و بدترين آنها صف آخر است، و بهترين صف زنان صف آخر، و بدترين آن‌ها صف اول است.

بنا به قول ربيع‌ «2»، شأن نزول آيه آنكه: حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مردمان را تحريص فرمود بر صف اول، مردم مبادرت مى‌كردند، بنو عذره را منزل دور بود، چون مى‌رسيدند صف اول را گرفته بودند، خدمت حضرت عرضه داشتند: ما خانه‌هاى خود را فروخته جنب مسجد خانه اختيار كنيم تا فضل صف اول از ما فوت نشود؛ آيه شريفه نازل كه ما مقدم و مؤخر و نيت شما را مى‌دانيم، گرچه راه شما دور است، لكن به هر قدمى حسنه‌اى نوشته شود؛ ايشان خوشحال شدند.

وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ «21» وَ أَرْسَلْنَا الرِّياحَ لَواقِحَ فَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَسْقَيْناكُمُوهُ وَ ما أَنْتُمْ لَهُ بِخازِنِينَ «22» وَ إِنَّا لَنَحْنُ نُحْيِي وَ نُمِيتُ وَ نَحْنُ الْوارِثُونَ «23» وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِينَ مِنْكُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِينَ «24» وَ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَحْشُرُهُمْ إِنَّهُ حَكِيمٌ عَلِيمٌ «25»

ترجمه‌

و نيست هيچ چيز مگر آنكه نزد ما است خزانه‌هايش و نازل نميكنيم آنرا

جلد 3 صفحه 249

مگر بمقدارى معين‌

و فرستاديم بادها را بارور كنندگان پس نازل نموديم از آسمان آبرا پس سيراب نموديم شما را از آن و نيستيد شما مر آنرا خزانه داران‌

و همانا ما هر آينه زنده ميكنيم و ميميرانيم و مائيم وارثان‌

و بتحقيق دانستيم پيش رفتگان از شما را و بتحقيق دانستيم پس ماندگان را

و همانا پروردگار تو او محشور ميكند ايشانرا همانا او درست كار دانا است.

تفسير

هر موجوديكه از مكمن غيب پاى در عرصه شهود گذارده و خلعت هستى در بر نموده رشحه‌اى از رشحات اصل وجود و سر چشمه جود و آب حيات است كه از مقام عالى نازل و محدود بحدود و تعيّنات و تشخصات شده است پس اجناس و انواع و اصناف موجودات خزائن و معادن و منابع آنها در نزد خداوند بوده و هست و خواهد بود و در هر زمان بر حسب حكمت و مصلحت بعرصه ظهور و بروز خواهد رسيد و مفسّرين براى ضيق مجال و تقريب اذهان بمثال، خزائن را جمعى بقدرت و قمّى ره بآب تفسير نموده و فرموده‌اند نازل و متعلّق ميشود قدرت الهى بر مقدورات و فرود ميآيد آب از آسمان پس ميرويد گياه براى هر حيوان ولى مطلب بر اهل علم مخفى نيست و همانستكه اجمالا بيان شد از امام سجّاد عليه السّلام روايت شده كه در عرش تمثال جميع خلق خدا از صحرا و دريا هست و اين تأويل آيه ان من شى‌ء الّا عندنا خزائنه است كه اشاره بتحقيق مرقوم است و مراد از انزال بقدر معلوم اعطاء بقدر قابليّت و استعداد و اقتضاء حكمت و عدالت است مقدّريكه بگل نكهت و بگل جانداد بهر كه هر چه سزا ديد حكمتش آنداد از جاه و جلال و جمال و كمال و مال و منال و كسيرا حقّ چون و چرا نيست چون در دستگاه حكيم على الاطلاق جاى چون و چرا نيست و خداوند فرستاد بادها را كه بارور و آبستن كنندگانند ابرها را بباران و درختان را بميوه‌ها پس نازل فرمود از آسمان باران رحمت خود را و سيراب نمود بندگان و حيوانات و نباتاترا از آن و مردم قدرت ندارند بر جمع و تفريق آن بر طبق حكمت و مصلحت خلاصه آنكه بندگان عاجزند از خزانه‌دارى آب كه از اجسام است چه رسد بآنكه خزانه دار عالم ارواح و عقول و اشباح و نفوس باشند عيّاشى ره از امير المؤمنين عليه السّلام روايت نموده كه بباد بد نگوئيد كه آن مبشّر و منذر است و بارور كننده درختان است و از خداوند بخواهيد خير آنرا و باو پناه ببريد از شرّش‌

جلد 3 صفحه 250

و خداوند زنده ميكند و روح ميدهد بتمام موجودات و ميميراند آنها را بمقتضاى حكمت و مصلحت و ميگيرد از آنها دارائى و آنچه را بوديعت نزد آنها نهاده است مانند وارث و مالك و متصرّف ميشود در زمين وقتى كه موجودى جز او وجود نداشته باشد در آن كه تصور مالكيّت براى او شود و خداوند دانا است باحوال و اعيان گذشتگان و آيندگان از خلق و اين امّت و در روايت عيّاشى ره از امام باقر عليه السّلام در اين آيه اختصاص باهل ايمان آنها داده شده و بعضى اختصاص بمتقدّمين و متأخرين در جهاد و بعضى در خيرات و بعضى در صف جماعت داده‌اند و ظاهرا مرادشان نزول است نه بيان مراد و كلام امام، امام كلمات است و خداوند محشور ميفرمايد تمام خلائق را از اولين و آخرين در يكروز براى حساب و مجازات اعمال چون حكيم است مردم را بعبث خلق نفرموده و عليم است چيزى از اعمال آنها بر او مخفى نيست و از صفحه علم او محو نخواهد شد ..

وَ لَقَد عَلِمنَا المُستَقدِمِين‌َ مِنكُم‌ وَ لَقَد عَلِمنَا المُستَأخِرِين‌َ «24»

و ‌هر‌ آينه‌ بتحقيق‌ ‌ما ميدانيم‌ پيشينيان‌ ‌از‌ ‌شما‌ ‌را‌ و ميدانيم‌ آخرين‌ ‌شما‌ ‌را‌.

جلد 12 - صفحه 25

مفسرين‌ ‌در‌ بيان‌ اينكه‌ مستقدمين‌ كيان‌ هستند و مستأخرين‌ كيان‌ اقوال‌ زيادي‌ بالغ‌ ‌بر‌ شش‌ قول‌ گفتند و دو حديث‌ ‌هم‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ باب‌ نقل‌ كرده‌اند و منشأ ‌اينکه‌ اقوال‌ اينست‌ ‌که‌ توهم‌ كردند ‌که‌ خطابات‌ قرآن‌ مخصوص‌ زمان‌ خطاب‌ ‌است‌ بلكه‌ مخصوص‌ بمشافهين‌ و حاضرين‌ ‌است‌ و شمول‌ احكام‌ ‌بر‌ معدومين‌ و غائبين‌ باشتراك‌ ‌در‌ تكليف‌ ‌است‌ و لكن‌ تحقيق‌ اينست‌ ‌که‌ خطابات‌ قرآني‌ مثل‌ تصنيف‌ مصنفين‌ ‌است‌ بلكه‌ تمام‌ افراد جن‌ و انس‌ ‌از‌ اول‌ دنيا ‌تا‌ آخر همه‌ ‌در‌ علم‌ الهي‌ و حضور نزد پروردگاري‌ مساوي‌ هستند و مكرر گفته‌ايم‌ ‌که‌ اخبار وارده‌ ‌در‌ تفاسير بيان‌ مصداق‌ ‌است‌ منافي‌ ‌با‌ عموم‌ ‌آيه‌ ندارد و ‌در‌ ‌اينکه‌ مقام‌ ‌هم‌ مي‌گوييم‌ ‌که‌ تقدم‌ و تأخر امريست‌ نسبي‌ مثلا زيد نسبت‌ باولاد و احفادش‌ مقدم‌ ‌است‌ و نسبت‌ بآباء و اجدادش‌ مؤخر ‌است‌، بناء ‌علي‌ ‌هذا‌ مي‌گوييم‌ وَ لَقَد عَلِمنَا المُستَقدِمِين‌َ مِنكُم‌ شامل‌ ‌از‌ اول‌ خلقت‌ ‌از‌ مومنين‌ و كافرين‌ مي‌شود ‌تا‌ زمان‌ نزول‌ قرآن‌ و كلمه‌ (المستقدمين‌) ‌هم‌ جمع‌ محلي‌ بالف‌ و لام‌ ‌است‌ عموم‌ دارد وَ لَقَد عَلِمنَا المُستَأخِرِين‌َ ‌از‌ زمان‌ نزول‌ ‌الي‌ يوم القيامة خداوند عالم‌ علم‌ بهمه‌ ‌آنها‌ و افعال‌ ‌آنها‌ و بواطن‌ ‌آنها‌ و ظواهر ‌آنها‌ دارد.

وَ ما يَعزُب‌ُ عَن‌ رَبِّك‌َ مِن‌ مِثقال‌ِ ذَرَّةٍ فِي‌ الأَرض‌ِ وَ لا فِي‌ السَّماءِ وَ لا أَصغَرَ مِن‌ ذلِك‌َ وَ لا أَكبَرَ إِلّا فِي‌ كِتاب‌ٍ مُبِين‌ٍ يونس‌ ‌آيه‌ 62 و ‌هر‌ كرا بجزاي‌ ‌خود‌ ميرساند و يكي‌ ‌از‌ شواهد ‌براي‌ عموم‌ ‌آيه‌ ‌بعد‌ ‌است‌ ‌که‌ ميفرمايد.

]

(آیه 24)- بعد اضافه می‌کند: «ما هم پیشینیان شما را دانستیم و هم متأخران را» (وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنْکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ).

کلمه «مستقدمین» و «مستأخرین» معنی وسیعی دارد که هم شامل پیشگامان و متأخران در زمان می‌شود، و هم شامل پیشگامان در اعمال خیر، و یا جهاد و مبارزه با دشمنان حق، و یا حتی صفوف نماز جماعت، و مانند اینها.

بنابراین هم خود آنها و هم اعمالشان در برابر علم ما روشن و آشکارند، و از

ج2، ص530

این نظر معاد و رستاخیز و محاسبه اعمال همه آنها کاملا در برابر ما سهل است.